OKIEM EKSPERTA. ABC POZYSKIWANIA I ROZLICZANIA DOTACJI – CZ 4 Nowa perspektywa UE – w kierunku instrumentów zwrotnych

Jacek Paprota – Prezes Zarządu

MERITUM Lubelska Grupa Doradcza Sp. z o.o.

 

Przedsiębiorcy zainteresowani realizacją projektów ze wsparciem unijnym muszą liczyć się z tym, że w perspektywie finansowej 2021-2027 to zwrotne instrumenty finansowe a nie dotacje będą głównym mechanizmem finansowania projektów inwestycyjnych.  Tak jak jeszcze do niedawna, dla instytucji odpowiedzialnych za konstruowanie programów, podstawową formą wsparcia była dotacja, tak w nadchodzącej perspektywie, status tej głównej formy pomocy należeć będzie już do instrumentów finansowych czyli inaczej pozadotacyjnych form wsparcia takich między innymi jak pożyczki. W dotychczasowych programach, zastosowanie preferencyjnych pożyczek a nie dotacji musiało być jakoś szczególnie uzasadnione. Obecnie jest już zupełnie odwrotnie; Komisja Europejska wymaga od polskich instytucji takiego specjalnego uzasadnienia w przypadku zamiaru zastosowania wsparcia dotacyjnego.  Uzyskanie wsparcia bezzwrotnego to oczywista korzyść dla przedsiębiorcy, ale trudno nie zgodzić się z tym, że instrumenty zwrotne też mają swoje mocne strony. Zwrotne formy wsparcia w porównaniu z dotacjami wiążą się z założenia z wyższą efektywnością wydatkowania funduszy pomocowych  – finansowany projekt musi być zdecydowanie bardziej rentowny, tak aby umożliwić spłatę uzyskanych środków. Przede wszystkim jednak, zastosowanie instrumentów zwrotnych wiąże się z możliwością udzielenia pomocy większej liczbie beneficjentów niż w przypadku dotacji ze względu na to, że środki podlegają zwrotowi i mogą być ponownie dystrybuowane.

Era dotacji

Dotacje stanowiły na początku dla przedsiębiorców zupełną nowość i chyba z tego względu niektórzy podchodzili do nich z nieufnością.  Byli tacy przedsiębiorcy, którzy pomimo zapewnień i jasnych zapisów w dokumentach, nie mogli uwierzyć, że otrzymanych w tej formie środków nie trzeba będzie oddawać. Dotacje szybko jednak wpisały się w „krajobraz” inwestycyjny w małych  i średnich przedsiębiorstwach. W początkowym okresie, instrumenty zwrotne były rzadko stosowaną formą wsparcia ze środków unijnych. Dla przykładu, w perspektywie 2007 – 2013 zwrotne formy finansowania stanowiły jedynie uzupełnienie systemu dotacyjnego i ich udział w całej pomocy unijnej wynosił jedynie ok. 2%.

Przeznaczenie dotacji zmieniało się z czasem i „poprzeczka” w tym zakresie była stale podnoszona wraz z każdą kolejną perspektywą finansową. Najbardziej „liberalne” zasady obowiązywały w ramach programów przedakcesyjnych i pierwszej perspektywy finansowej, kiedy to możliwe było sfinansowanie dotacją nawet zakupu używanych maszyn i urządzeń. Początkowy okres to również możliwości związane z otrzymaniem dofinansowania do zakupu środków transportu w tym nawet do samochodów osobowych. Jak długą drogę przeszliśmy w tym zakresie widać, kiedy spojrzymy na możliwości dofinansowania w ramach ostatniej perspektywy UE. Dofinansowanie w ostatniej „siedmiolatce” mogło być przyznane już w zasadzie wyłącznie na ambitne projekty innowacyjne, wdrażanie wyników prac badawczo – rozwojowych czy rozwój zaplecza badawczego. Zakup nawet najnowszej technologii – wchodzącej na rynek nie mógł sam w sobie liczyć na dofinansowanie. Urządzenia, maszyny traktowane były już wyłącznie jako narzędzia do realizacji celów projektu i ich zakup był uzasadniony w takim zakresie w jakimi były niezbędne w procesie wprowadzania do oferty nowatorskich produktów lub usług.

Wspomniane „podnoszenie poprzeczki” w kolejnych edycjach programów UE dotyczyło również systematycznego przechodzenia z dotacji na instrumenty zwrotne.

Gdy się nie ma co się lubi to się lubi co się ma

Doświadczenia ostatnich lat pokazują, że przedsiębiorcy zaakceptowali już tę nową rzeczywistość, w której instrumentem pomocowym stała się pomoc zwrotna a nie tylko dotacja. Dowodem na to jest bardzo duże zainteresowanie pożyczkami płynnościowymi ze środków Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój tzw. „covidowymi”, jakie odnotowywali pośrednicy finansowi. W dniach rozpoczęcia naboru wniosków, przed drzwiami funduszy pożyczkowych ustawiały się kolejki zainteresowanych! Oczekujący na złożenie wniosków przedsiębiorcy, musieli uzbroić się w cierpliwość i przypomnieć sobie zasady funkcjonowania komitetów kolejkowych z lat dawno minionych. Było to konsekwencją ograniczonych środków i formułą rozpatrywania wniosków zgodnie z kolejnością ich wpływu. Zainteresowanie tymi liniami pożyczkowymi wynikało też ze specyfiki produktu; jest to pożyczka o szerokim przeznaczeniu – z jej środków można sfinansować wydatki dotyczące bieżącej działalności i odbudować działalność firmy po pandemii. Przykład ten jest dowodem na to, że w przypadku odpowiedniego skonstruowania parametrów produktu, zainteresowanie instrumentami finansowymi – pozadotacyjnymi może być bardzo duże.

Próbą przyzwyczajenia przedsiębiorców do zwrotnych instrumentów finansowych były ostatnie konkursy w ramach najbardziej popularnego działania w programie regionalnym – 3.7 Wzrost konkurencyjności MŚP, które to zostały zrealizowane w formule pomocy zwrotnej. Przy zachowaniu takich samych poziomów dofinansowania projektu (dla mikro i małych przedsiębiorstw do 70%  a dla średnich przedsiębiorstw do 60%) i przy takich samych jak we wcześniejszych konkursach maksymalnych dopuszczalnych kwotach dofinansowania (2 mln dla mikro i małych przedsiębiorstw i 3 mln dla średnich przedsiębiorstw), wprowadzono zupełną nowość w postaci formy dofinansowania. Dofinansowanie na realizację projektów udzielane było już nie formie tradycyjnej dotacji a jako pomoc zwrotna. Zastosowanie mechanizmu zwrotu i ewentualna wysokość tego zwrotu była uzależniona od poziomu osiągnięcia wartości wskaźnika „przychody ze sprzedaży nowych lub udoskonalonych produktów/procesów”. Wprowadzony mechanizm możliwego zwrotu otrzymanych środków, premiował rentowne projekty, w których przedsiębiorca będzie w stanie od razu osiągać wysokie przychody ze sprzedaży produktów lub usług wprowadzonych do oferty dzięki realizacji projektu. Zgodnie z zasadami tych dwóch ostatnich konkursów w działaniu 3.7 przedsiębiorcy, którzy nie zrealizowali w terminie 12 miesięcy od zakończenia finansowego projektu przychodów na poziomie minimum 25% wartości kosztów kwalifikowalnych projektu, będą zobowiązani do zwrotu całości otrzymanego dofinansowania. Przy zrealizowaniu natomiast wskaźnika przychodów na poziomie równym lub wyższym 50% kosztów kwalifikowanych – zwrot nie będzie wymagany i przedsiębiorca zatrzyma całość dofinansowania. Swoją drogą ciekawe jak przedsiębiorcy, którzy otrzymali dofinansowanie w ramach tych konkursów poradzili sobie ze spełnieniem warunków dotyczących przychodów? Czy dużo jest przypadków zwrotu dofinansowania? Pytania te są tym bardziej na miejscu, bo realizacja projektów przypadała dokładnie na czas pandemii i turbulencji gospodarczych związanych z obostrzeniami w poszczególnych branżach. Ale niezależnie od tego, należy zauważyć, że pomimo zastosowania mechanizmu potencjalnego zwrotu środków, zainteresowanie udziałem w konkursie nie zmniejszyło się! W porównaniu z wcześniejszymi konkursami w ramach działania 3.7 realizowanymi w formule dotacyjnej, wpłynęło równie dużo wniosków. Konkursy te były w pewnym sensie testem przed szerszym wprowadzeniem zwrotnych form wsparcia w programach regionalnych w ramach nowej perspektywy.

Co w nowej perspektywie UE? Czy będą jeszcze dotacje?

„Umowa Partnerstwa na lata 2021-2027” to najważniejszy dokument,  z którym kompatybilne muszą być wszystkie programy od szczebla regionalnego do krajowego w tym oczywiście również Program „Fundusze Europejskie dla Lubelskiego 2021-2027”. Umowa określa strategiczne kierunki programowania i zawiera ustalenia dotyczące jak najbardziej efektywnego wykorzystania przez Polskę środków w ramach wszystkich dostępnych funduszy. Treść tego dokumentu jednoznacznie wskazuje, że dla przedsiębiorców w perspektywie finansowej 2021-2027 to instrumenty finansowe będą głównym mechanizmem realizacji inwestycji.  Pożyczka lub tzw. instrument mieszany (pożyczka z częściowym umorzeniem) będą źródłami finansowania zdecydowanej większości typów projektów. Nawet przedsięwzięcia, które dotychczas mogły liczyć na wsparcie w pełni dotacyjne takie jak:  udział w targach i misjach zagranicznych,  wdrażanie wyników prac B+R w przedsiębiorstwach czy produkcja energii z OZE i jej magazynowanie znajdują się na liście przedsięwzięć rekomendowanych do stosowania wobec nich instrumentów finansowych. Instrumenty zwrotne co do zasady, mają być podstawową formą finansowania projektów, natomiast dotacje mają być stosowane tylko w przypadku takich projektów, dla których istnieją „obiektywne, odpowiednio uzasadnione przesłanki wskazujące na brak możliwości zastosowania zwrotnych form wsparcia”. A więc jakie projekty uzyskają status tych szczególnie uzasadnionych i wartych dofinansowania w formie dotacji? Z dostępnych informacji wynika, że aktualnie zakres stosowania dotacji jest jedną z głównych linii sporu z Komisją Europejską – np. w naszym regionie, samorząd województwa jako Instytucja Zarządzająca usiłuje w jak największym stopniu przeforsować instrumenty dotacyjne a Komisja Europejska stoi na straży maksymalnego zwiększenia zakresu stosowania instrumentów finansowych jako bardziej efektywnej formy wsparcia. Analizując zapisy projektu „Nowego RPO” oraz informacje zawarte w opracowaniu „Ocena ex ante wykorzystania instrumentów finansowych w perspektywie finansowej 2021 – 2027 w województwie lubelskim”, wydaje się, że możliwość korzystania z bezzwrotnego wsparcia będą miały przedsięwzięcia dotyczące w szczególności:

– prowadzenie badań i wdrażanie wyników prac B+R i innowacji, czyli przedsięwzięć, gdzie istnieje duże ryzyko ich realizacji i związana z tym ograniczona rentowność przedsięwzięcia. Uznaje się, że specyfiką projektów badawczo – rozwojowych jest duże ryzyko niepowodzenia realizacji przedsięwzięcia i szybkie starzenie się infrastruktury co utrudnia ich wdrożenie przy zastosowaniu instrumentów zwrotnych.

– projekty w zakresie transformacji cyfrowej MŚP. Mowa tutaj o przedsięwzięciach z zakresu wdrażania technologii cyfrowych w przedsiębiorstwach, procesów zmiany modeli biznesowych w kierunku Przemysłu 4.0 i gospodarki opartej na danych oraz projektach z zakresu cyberbezpieczeństwa. W tym przypadku istnieje zgoda co do tego, że tylko dotacje mogą zachęcić przedsiębiorstwa do zrealizowania przedsięwzięć z obszaru cyfryzacji bo wprowadzenie pożyczek doprowadziłoby do ograniczenia zakresu realizacji projektów, których potrzebę unaoczniła m.in. pandemia COVID – 19.

Podsumowując, wsparcie dotacyjne zaplanowane zostanie w nowej perspektywie w przypadku inwestycji istotnych z punktu widzenia strategii regionu, wpisujących się w inteligentne specjalizacje tj. takich, które bez zachęty w postaci wsparcia bezzwrotnego nie zostałyby zrealizowane. O dotacjach będzie można mówić tam, gdzie  istnieje duża niepewność co do generowania przychodów i ograniczona rentowność projektu inwestycyjnego, który sam w sobie jest jednak przedsięwzięciem ambitnym i istotnym z punktu widzenia strategii regionu.

 A jak nie dotacje to co?

Dla projektów charakteryzujących się dużym potencjałem generowania przychodów lub oszczędności i niskim ryzykiem ze względu na wykonalność ekonomiczną oraz wysokim poziomem zwrotu z inwestycji, zaplanowane zostaną wyłącznie instrumenty finansowe. Pożyczki dostępne będą również w obszarach, gdzie z powodzeniem zastosowano instrumenty finansowe w ramach perspektywy finansowej 2014-2020. Wspomniane już opracowanie „Ocena ex ante wykorzystania instrumentów finansowych w perspektywie finansowej 2021 – 2027 w województwie lubelskim” wymienia trzy produkty jakie będą dostępne dla przedsiębiorców na Lubelszczyźnie: pożyczkę małą, pożyczkę dużą oraz instrument mieszany (pożyczka z częściowym umorzeniem kapitału).

Wydaje się, że w części dotyczącej pożyczek małych i dużych wykorzystane zostaną doświadczenia z minionej perspektywy UE, kiedy to tego typu produkty były dostępne różniąc się przede wszystkim maksymalną możliwą kwotą pożyczki, która wynosiła odpowiednio 250 tys. zł  w przypadku pożyczki małej i 1 mln zł dla dużej. Na dłużej należy zatrzymać się przy instrumentach mieszanych, chociażby ze względu na to, że tego typu forma wsparcia była dotychczas rzadko stosowana. W krajowych i regionalnych programach operacyjnych edycji 2014-2020, przykładem  wsparcia  o charakterze „mieszanym” była np. gwarancja Biznesmax udzielana przez Bank Gospodarstwa Krajowego ze środków POIR. Był to instrument, w którym istniała możliwość otrzymania dopłaty do oprocentowania kredytu objętego gwarancją. Pewne też analogie z planowanymi do wdrożenia w nowej perspektywie instrumentami mieszanymi można dostrzec w dość popularnym wśród przedsiębiorców działaniu 3.2.2 POIR Kredyt na innowacje technologiczne. Tzw. premia technologiczna udzielana również przez BGK była dotacją na spłatę części kredytu technologicznego, zaciągniętego przez przedsiębiorcę w banku komercyjnym na finansowanie wydatków inwestycyjnych.

W perspektywie 2021-2027 łączenie instrumentu finansowego i dotacji ma być zdecydowanie częściej stosowane ale i też łatwiejsze, gdyż zarówno pożyczka jak i dotacja na umorzenie części tej pożyczki udzielana byłaby przez jeden podmiot – pośrednika finansowego na podstawie jednej umowy o dofinansowanie projektu.

Z rozważanych aktualnie pomysłów w zakresie połączenia pożyczki z dotacją, duże szanse na wprowadzenie ma idea dotycząca projektów badawczo – rozwojowych. W przypadku tego typu przedsięwzięć, dotacja miałaby mieć zastosowanie na pokrycie kosztów części badawczej projektu a pożyczka służyłaby sfinansowaniu wdrożenia wyników badań (zakupy środków trwałych dot. np. zestawienia zaprojektowanej na I etapie linii technologicznej). Wskazuje się również na możliwość powiązania formy finansowania z miejscem realizacji projektu.  Projekty zlokalizowane na tzw. Obszarach Strategicznej Interwencji (OSI) wymienionych w Strategii Województwa (lista miast średnich tracących funkcje społeczno-gospodarcze i gmin zagrożonych trwałą marginalizacją) mogłyby liczyć na bardziej preferencyjne tj. np. w pełni dotacyjne finansowanie a pozostałe projekty musiałyby skorzystać z instrumentów mieszanych. Szczegóły dotyczące planowanych rozwiązań nie są aktualnie znane. Wydaje się, że zakres zastosowania instrumentów finansowych, szczegółowe zasady połączenia pożyczki z dotacją czy warunki częściowego umorzenia otrzymanej pożyczki, poznamy na etapie bezpośrednio poprzedzającym uruchomienie nowych programów.

Pisząc o ofercie instrumentów zwrotnych w nowej perspektywie, należy wskazać, że dostępne na rynku będą dodatkowo pożyczki udzielane ze środków zwracanych przez operatorów po ich wykorzystaniu w ramach perspektyw 2014 – 2020. Przedsiębiorcy powinni zwrócić na nie uwagę ze względu na to, że te instrumenty mogą być udzielane na innych warunkach niż pożyczki w ramach nowej perspektywy UE. Środki zwracane nie będą miały już statusu środków unijnych a tym samym nie będą obowiązywać wobec nich wszystkie procedury i wytyczne UE.

Wydaje się też, że w związku ze zwiększeniem zakresu stosowania pozadotacyjnych form wsparcia, w nowej perspektywie na znaczeniu będą zyskiwać instrumenty gwarancyjne, dzięki którym przedsiębiorcy będą mogli np. łatwiej zabezpieczyć pożyczkę. Przedsiębiorcy mający trudność z zabezpieczeniem całej kwoty pożyczki, powinni rozglądać się za takimi instrumentami jak np. pożyczki z gwarancją unijną.  Gwarancja, która zabezpieczy np. 70% kwoty pożyczki zdecydowanie ułatwi skorzystanie z finansowania przedsiębiorcy gdyż będzie on zobowiązany do przedstawienia mniejszego zabezpieczenia.

 Nowa perspektywa UE – rola firmy doradczej

W programach w ramach nowej perspektywy, które zgodnie z zapewnieniami mają być jeszcze w tym roku uruchomione, dostępny będzie szerszy niż dotychczas wachlarz form wsparcia. W mniejszym zakresie co prawda, ale dalej osiągalne będą dotacje a równolegle wprowadzony będzie cały katalog instrumentów zwrotnych.  Oznacza to potrzebę współpracy na linii przedsiębiorca – firma doradcza w zakresie optymalnego doboru instrumentów finansowania inwestycji. Dotychczas głównym zadaniem zewnętrznych ekspertów było przygotowanie dokumentacji w tym biznes planu przedsięwzięcia w odpowiedzi na ogłoszony konkurs. Obecnie, to etap dobrania instrumentów wsparcia pod kątem specyfiki projektu, będzie równie ważnym wyzwaniem dla doradcy. Meritum Lubelska Grupa Doradcza Sp. z o.o., będzie oferować swoim klientom kompleksową usługę związaną z rozeznaniem dostępnych możliwości sfinansowania inwestycji wraz z przygotowaniem odpowiednich symulacji i przeprowadzeniem pełnego montażu finansowego zadania tzn. złożenia finansowania z różnych źródeł: środki własne, kredyt bankowy, dotacja, zwrotne instrumenty finansowe czy leasing. Korzystanie przez klienta z instrumentów zwrotnych wymagać będzie również zwrócenia większej uwagi niż dotychczas na możliwości udźwignięcia zaciągniętych zobowiązań. Symulacje i prognozy w tym zakresie, będą mogły cechować się większą trafnością z uwagi na to, iż realizacja projektu finansowanego pożyczką nie będzie tak odsunięta w czasie jak to miało miejsce w przypadku dotacji. Proces decyzyjny w przypadku instrumentów finansowych to zwykle kilka tygodni czyli znacznie szybciej niż w konkursach dotacyjnych, na których rozstrzygnięcie trzeba było czekać nawet do 12 miesięcy. Szybka ścieżka decyzyjna to kolejna korzyść dla przedsiębiorcy decydującego się na korzystanie z instrumentów finansowych. Inną, wartą uświadomienia sobie korzyścią ma być dostępność instrumentów zwrotnych w systemie ciągłym.  W przypadku dotacji rozdysponowywanych w formule konkursowej przedsiębiorca musiał dostosowywać swoje plany inwestycyjne do harmonogramu konkursów i wziąć pod uwagę szacowane terminy rozstrzygnięcia wyników konkursów. Inwestycje finansowane instrumentami finansowymi będą mogły być realizowane bez zbędnej zwłoki a ich efekty będą mogły znacznie szybciej wspierać rozwój przedsiębiorstw.